Jezykoznawstwo5i6

Struktura składniowa języka

• Znajomość wyrazów i ich struktury morfologicznej w danym języku nie jest równoznaczna z możliwością swobodnego porozumiewania się.

• Ludzie nie tworzą komunikatów złożonych z pojedynczych wyrazów, ani też z prostego, czy przypadkowego ich zestawiania.

• Do konstruowania wypowiedzi potrzebne są jednostki o wyższym stopniu organizacji -> dział wiedzy o języku: SKŁADNIA

• Aby powstała jakaś informacja w danym języku musimy zastosować jednostkę składniową jaką jest wypowiedzenie.

• Wypowiedzenie to ciąg wyrazów, który stanowi minimalną jednostkę informacyjną w procesie porozumiewania się

• Stanowi całość formalną i treściową. Wyrazy składające się na wypowiedzenie muszą być zharmonizowane pod względem treści i formy.

• W starannej mowie wypowiedzenie wydzielone jest z tekstu pauzami i zamknięte linią intonacyjną.

• W piśmie zaczyna się ono duża literą i kończy kropką lub innym znakiem końcowym (!/?/…)

• Wypowiedzenia mogą mieć różną postać - najczęściej przyjmują formę zdania.

• Zdanie to takie wypowiedzenie, którego centrum konstrukcyjnym jest finitywna postać czasownika. + mają wariant trybu + są określone przez osobę (przynieślibyśmy) + należą do bezosobników (przyniesiono, zablokowano) + są formami czasowników nieosobowych (trzeba, można, wiadomo)

TYPY WYPOWIEDZEŃ

WERBALNE	NIEWIERBALNE
-	Równoważnik zdania
-	Zawiadomienie
-	Wykrzyknienie

Równoważnik zdania

• Rodzaj wypowiedzenia, które nie zawiera czasownika finitywnego, ale można go w sposób naturalny wprowadzić. Zdanie z opuszczonym, ale domyślnym czasownikiem. Wykorzystywane głównie w toku mowy potocznej.

  • Sprawa zakończona.
  • Za oknem okropna pogoda.
  • Dlaczego tak?
  • Kto tam?
  • Nie palić!
  • Uwaga!

• Niektóre z nich można zrekonstruować tylko po uwzglednieniu szerszego kontekstu np. Po obiedzie

Zawiadomienie

• Rodzaj wypowiedzenia, które stanowi całość informacyjną, ale nie zawiera czasownika finitywnego i nie można go w sposób naturalny wprowadzić. Centralnym elementem jest zwykle rzeczownik.

• Napisy, tytuły, podpisy pod ilustracjami, informacje w miejcach publicznych, na etykietach towarów

• Ogródki działkowe, Język polski

Wykrzyknienie

• Rodzaj wypowiedzenia, które w całościowy sposób wyraża emocje nadawcy. Są charakterystyczne dla wypowiedzi ustnych o dużym ładunku ekspresywnym.
• W mowie charakteryzuje je wznosząca intonacja i duże natężenie głosu (w piśmie odzwierciedleniem jest odpowiedni znak interpunkcyjny).
• Centralnym elementem jest zazwyczaj wykrzyknik - Ojej, ach, hej
• Lub rzeczownik w wołaczu Halino!

SKŁADNIKI SYNTAKTYCZNE

• Wyrazy w wypowiedzeniu tworzą związki o charakterze semantycznym i formalnym. Nie wszystkie mają równy status składniowy. + samodzielnie pełnią określoną funkcję w jednostce składniowej + ich rola ogranicza się do towarzyszenia wyrazom samodzielnym składniowo lub do ich łączenia w wypowiedzeniu

• Ze względu na różny status wyrazów w związkach składnikowych w podziale wypowiedzenia na mniejsze jednostki posługujemy się pojęciem skladnika syntaktycznego /w gramatyce -> części mowy

• Wyraz tekstowy to prototyp składnika syntaktycznego.
  • podział wypowiedzenia na wyrazy odpowiada podziałowi na składniki

• Nie wszystkie wyrazy mogą występować samodzielnie

• Nie mają takich możliwości wyrazy pomocnicze np. przyimki na łące, w kinie, przed zimą
• wyrazy gramatyczne w określonych formach gramatycznych np. będę odpoczywał, bym zapomniał, niech zrobią
  • partykuła NIE nie powiem, nie śpij, nie zdejmuj
  • zaimek zwrotny smiać się, bać się
  • wielowyrazowe liczebniki dwieście sześćdziesiąt
  • wielowyrazowe nazwy własne Państwowy Instytut Wydawniczy, Nagroda Nobla
  • związki frazeologiczne zbić z pantałyku

SKŁADNIKI SYNTAKTYCZNE JEDNOWYRAZOWE

• RZECZOWNIKI
• CZASOWNIKI
• PRZYMIOTNIKI
• LICZEBNIKI
• ZAIMKI
• PRZYSŁÓWKI

SKŁADNIKI SYNTAKTYCZNE WIELOWYRAZOWE

• WYRAŻENIA PRZYIMKOWE
• NAZWY WŁASNE
• LICZEBNIKI ZŁOŻONE
• FORMY Z NIE
• WYRAZY Z SIĘ
• FRAZEOLOGIZMY

• ANALIZTYCZNE FORMY FLEKSYJNE

• Składniki syntaktyczne wchodzą w związki składniowe

• Nadrzędnik / podrzędnik

• Tradycyjnie wyróżniamy trzy typy związków syntaktycznych: zgody, rządu i przynależności

ZWIĄZEK ZGODY

• Składnik nadrzędny narzuca podrzędnikowi swoje właściwości gramatyczne, a podrzędnik je kopiuje. Od roku nie odwiedziłem mojej kuzynki.

• W języku polskim w typowych związkach zgody występują rzeczowniki i przymiotniki oraz zaimki przymiotne, liczebniki porządkowe, imieslowy przymiotnikowe np. biedne dziecko, w takim dniu, szóstego tygodnia

ZWIĄZEK RZĄDU

• Nadrzędnik narzuca podrzędnikowi jakąś konkretną formę fleksyjną, ale nie wynika ona z naśladowania przez składnik podrzędny właściwości gramatycznych nadrzędnika. Od roku nie odwiedziłem mojej kuzynki.

• W języku polskim najbardziej charakterystyczny jest związek rządu tworzony przez czasownik z rzeczownikiem np. cerować skarpetę (B), zaufać przyjacielowi (C), zająć się nim (N)

• W związku rządu pozostają także dwa składniki rzeczownikowe np. mama Małgosi, rękaw marynarki, podwozie samochodu, przyglądanie się klientom, zainteresowanie się sztuką, rozmowa o szkole

• Rzadziej przymiotnik z rzeczownikiem np. bliski rozpaczy, chętny do pracy

ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI

• Nadrzednik nie uzależnia formalnie podrzędnika. Powiązanie między nimi ma charakter znaczeniowy. Od roku nie odwiedziłem mojej kuzynki.

• W języku polskim w roli podrzędnika występuje najczęściej przysłówek np. śpiewać głośno, modlić się żarliwie lub wyrażenie przyimkowe np. odpoczywać nad morzem, uciec za granicę

• Wyodrębnienie w wypowiedzeniu związków syntaktycznych i zaliczenie ich do jednej z wcześniejszych grup daje nam częściową informację o stosunkach między składnikami wypowiedzenia.

• By opis składniowy był pełniejszy i bardziej precezyjny w aktualnych opracowaniach składni języka polskiego wykorzystuje się pojęcie akomodacji.

AKOMODACJA SYNTAKTYCZNA

• Związek między składnikami, w którym jeden ze składników (akomodujący) narzuca drugiemu (akomodowanemu) określone warunki gramatyczne.
• sygnalizowanie zalezności składniowych; pojęcie uogólnia tradycyjnie opisywane związki zależności nazywane związkami rządu i zgody; formalne podporządkowanie podrzędnika wobec nadrzędnika np. studia wyższe, zdałam egzamin, połowa roku
• Właściwości akomodacyjne każdego składnika można podzielić na:

CZYNNE	BIERNE
Dany człon występuje w roli składnika akomodującego (nadrzędnego)	Dany człon występuje w roli składnika akomodowanego (podrzędnego)

Cechy akomodacyjne rzeczownika

Akomoduje pod względem	jest akomodowany pod względem
PRZYPADKA - światło świecy	PRZYPADKA zjadłem bułkę
PRZYPADKA LICZBY (RODZAJU) - daleka podróż, dalekich podróży	PRZYPADKA LICZBY - dziesięc metrów
OSOBY LICZBY (RODZAJU) - pociąg odjechał, pociąg odjedzie	-

Cechy akomodacyjne czasownika

Akomoduje pod względem	jest akomodowany pod względem
PRZYPADKA - złowił rybę	OSOBY LICZBY RODZAJ pies zaszczekał, pies szczeka
BEZOKOLICZNIKA - idzie spać	BEZOKOLICZNIKA - umiem pisać
IMIESŁOWU - spuściwszy oczy, zaczerwieniła się	IMIESŁOWU - drzemał, chrapiąc

Cechy akomodacyjne przymiotnika

Akomoduje pod względem	jest akomodowany pod względem
PRZYPADKA - chętny do pracy	PRZYPADKA LICZBY RODZAJU mądra decyzja, mądrymi decyzjami

Cechy akomodacyjne liczebnika

Akomoduje pod względem	jest akomodowany pod względem
PRZYPADKA LICZBY (RODZAJU)- stu uczestików wystartowało, stu uczestników wystartuje	PRZYPADKA zjadłem sześć pączków
PRZYPADKA LICZBY - dwadzieścia minut	RODZAJU dwunastu mężczyzn

• Przysłówek bywa samodzielnym skąldnikiem syntaktycznym, ale nie wchodzi w związki akomodacyjne.
• W wypowiedzeniu tworzy zazwyczaj luźne związki z czasownikiem np. zachowywali się przykładnie, rzadziej w przymiotnikiem np. strasznie zardzewiały, lub z innym przysłówkiem np. wyjątkowo ostrożnie.
• Przysłówek nie może być akomodowany bo jest nieodmienny i nie może przyjmować warunków akomodacyjnych narzucanych przez nadrzędnik.

ZDANIA

• W opisach składniowych współczesnej polszczyzny znane są modele prostych wypowiedzeń zdaniowych. Opierają się one na właściwościach składniowych kluczowego dla zdania składnika, jakim jest czasownik w formie zdaniotwórczej (finitywnej).

• Wokół czasownika powstaje schemat konstrukcyjny, wynikający z jego wymagań składniowych.

• Wymagania = konotacje składniowe

Konotacja składniowa

• to zjawisko polegające na zapowiadaniu przez dany składnik innego.

• Podstawowym modelem zdania prostego w języku polskim jest schemat zdaniowy, w którym występuje czasownik w formie finitywnej konotujący dwa człony składniowe

• Dwa konotowane człony to najczęściej rzeczowniki, z których jeden występuje w mianowniku, a drugi w którymś z przypadków zależnych.

  • Jaś bije kolegę.
  • Mężczyzna kupuje gazetę.
  • Archtekci zaprojektowali osiedle.

ZDANIA PROSTE

• Z czasownikiem o konotacji

ZEROWEJ | 1 - MIEJSCOWEJ | 2 - MIEJSCOWEJ | 3 - MIEJSCOWEJ | 4 - MIEJSCOWEJ | 5 - MIEJSCOWEJ |

• Podobnie jak w przypadku wypowiedzeń prostych, zdania złożone tworzymy w ramach okreslonych schematów.

• Znajomość tych schematów jest podstawą kompetencji językowej każdego użytkownika języka.

WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE

1) WSPÓŁRZĘDNIE ZŁOŻONE
2) PODRZĘDNIE ZŁOŻONE

• Podstawą tego podziału jest różnica w związkach pomiędzy członami składowymi wypowiedzenia złożonego.

• W 1. wypowiedniki mają postać równorzędną wobec siebie, natomiast w 2. jeden z wypowiedników jest nadrzędny wobec drugiego.

• Rozpoznawanie wypowiedzeń współrzędnych i podrzędnych, a także ich typów jest możliwe ze względu na różne wyrazy łączące poszczególne wypowiedniki. Są nimi najczęściej spójniki.

• WSKAŹNIKI ZESPOLENIA

  • i, oraz, lub, albo, lecz, ale, więc, toteż, czyli
  • że, żeby, który, bo, jeśli jak, chociaż

WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE WSPÓŁRZĘDNIE

RODZAJ	PRZYKŁAD
ŁĄCZNE	Siedziałam na krześle i myślałam o śmierci
PRZECIWSTAWNE	Miałam kiedyś ambicje, ale potem przyszłam na te studia
ROZŁĄCZNE	Pouczę się na językoznawstwo lub pójdę zachlać w trupa
WYNIKOWE	Nie słuchałam na zajęciach, więc będę bezrobotna
WŁĄCZNE (in. synonimiczne)	Zajęcia trwały 3 godziny lekcyjne, czyli jakieś milion minut

WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE PODRZĘDNIE

RODZAJ	OPIS	SPÓJNIK	PRZYKŁAD
DOPEŁNIAJĄCE	wypowiednik podrzędny jest konotowany przez człon nadrzędny.	że, żeby, aby, kto, co, jak	Powiedziała mi, że mam brzydki ryj
WZGLĘDNE	(in. przydakowych), człon podrzędny jest rozwinięciem rzeczownika.	który, jaki	Nie zmarnuj możliwości, jakich nie daję Ci ta uczelni
CZASOWE	(in. temporalne), człony są połączone realcją czasową.	kiedy, podczas, gdy, zanim, odkąd, dopóki	Odkąd w czwartki nie jeżdżę do Gdyni, czuję się świetnie
LOKATYWNE	(in. miejscowe), realcja przestrzenna wyrażona pomiędzy wydarzeniami w dwóch wypowiednikach.	skąd, dokąd, gdziekolwiek	Gdziekolwiek nie pójdę, czuję chęć zabicia się
WARUNKOWE	(in. przpuszczające). wydarzenie stanowiące treść członu nadzrędnego może zaistnieć, jeśli są spelnione odpowiednie warunki.	jeśli, jeżeli, gdyby	Jeśli stanie się cud, to może znajdę pracę po tych studiach
PRZYCZYNOWE	jeden z członów zawiera przyczynę zdarzenia, króre skutek zwiera się w treści wypowiednika nadrzędnego.	bowiem, skoro, gdyż	Nie wiem co to jakość życia, gdyż nie słuchałam prof. Majkowicza
CELOWE	podrzędny wypowiednik zawiera cel zdarzenia , które jest zawarte w treści nadrzędnika.	żeby, aby, byle	Zrób kurs na obsługę wózka widłowego, abyś po studiach miała co robić
SPOSOBOWE	człon podrzędny określa sposób wykonania jakiejś czynności opisywanej w członie nadrzędnym.	jak, tak jak, tak że	Przerzuciłam się z MDMA na kokainę, tak jak mi poradziłeś
PRZYZWOLENIOWE	człon podrzędny przedstawia zdarzenia, które nie jest oczekiwane biorąć pod uwagę treść wypowiednika nadrzędnego.	choć, chociaż, mimo że	Mimo, że jestem bardzo mądra, nie umiem się wysłowić
SKUTKOWE	człon podrzędny prezentuje zdarzenie, które jest spowodowane czymś wyrażonym w treści członu nadrzędnego.	aż	Cieszyłam się tak bardzo, aż musiałam się upić

INNE - kwestie dyskusyjne

• ZESTAWIENIOWE z dosłownym przytoczeniem czyjejś wypowiedzi: „Wracamy”, zadecydował komendant.
• NAWIASOWE z charakterem komentarza: Winny okazał się Jan X (nazwiska nie ujawniamy).
• WYKRZYKNIENIOWE Hej, co tam robicie?
• WOŁACZOWE Chłopcy, mam dla was zadanie.
• DOPOWIEDZENIOWE Mnie to, bynajmniej, wcale nie stysfakcjonuje.

ZDANIE WIELOKROTNIE ZŁOŻONE

• Kiedy otworzyłem oczy zorientowałem się, że leżę w pokoju, które nie ma okien, a wątłe światło pada z żarówki zwisającej z sufitu.
• Odbiorca oczekuje od nadawcy takiej porcji informacji zamkniętej w formie zdania, która jest w stanie jednorazowo objąć. Gdy wypowiedzenie jest za bardzo rozbudowane odbiorca może się pogubić, odebrać informację tylko częściowo, albo zrezygnować z dochodzenia do treści komunikatu.

Tekst jako jednostka komunikacji językowej

• Komunikacja językowa

• rzadko: ogranicza się do używania przez nadawcę pojedynczych wypowiedzi

• Często: większe jednostki, ciagi nieprzypadkowo dobranych i wzajemnie powiązanych wypowiedzeń.

TEKST – cechy spójności

• Ciąg wypowiedzeń znaczeniowo powiązanych, składajacych się na całościowy komunikat.

• Spójność to podstawowa cecha tekstu -> gdy wypowiedzeniom występującym w ciągu brakuje spójności trudno mówić o tekście. Spójność może być formalna lub semantyczna, przy czym uważa się, że bardziej istotny jest znaczeniowy aspekt tego zjawiska
• Spójnośc semantyczna -> KOHERENCJA

• zakłada, że wypowiedzenia składające się na tekst są związane jakimś wspólnym wątkiem tematycznym

• Koherencja cechy:
  • główny temat (może być sproszczony lub sparafrazowany)
  • nadawca komunikatów odpowiedzialny za całość
  • adresat nastawiony na dotarcie tekstu
  • zaistnienie sytuacji komunikacyjnej we współpracy ww.
• Spójność wypowiedzeń tworzących tekst może opierać się na wykładnikach formalnych
• KOHEZJA cechy:
  • użycie spójników między wypowiednikami dla utrzymania ciągłości
  • użycie zaimków w celu odwołania się do wcześniejszej części tekstu
  • wykorzystanie pominięcia (elipsy) lub powtórzenie jakiegoś elementu – wyrazu lub ciągu wyrazów
  • wykorzystanie w funkcji spajającej wyrazów bliskoznacznych
  • wykorzystanie struktury semantyczne temat - remat
  • użycie wyrazów i wyrażeń wskazujących wstecz lub zapowiadających cos, co pojawi się w dalszej cześci tekstu (jak już mówiłam, zobacz dalej, na zakończenie)
  • Użycie spajających form gramatycznych (osoba, liczba, rodzaj, czas)
• temat – remat: informacja bedąca znaczeniowym punktem wyjścia dla informacji zawartej w wypowiedzeniu i inna, stanowiąca rozwinięcie informacji zawartej w temacie.
  • Tomek świetnie gra na wiolonczeli. Chłopak ma ogromny talent.
  • Tomek świetnie gra na wiolonczeli. Instrument ten szczególnie mu odpowiada.

GATUNKI WYPOWIEDZI W KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ

• Utrwalone w społecznym obiegu schematy działań językowych o mniej lub bardziej zdeterminowanej budowie

• Najbardziej znane gatunki tekstów literackich, dzięki nim odbiorca wie, czego spodziewac się po poszczeólnych rodzajach (powieść obyczajowa, reportaż prasowy, sonet).

• Mniej znane studia i analizy nieliterackich, w tym potocznych gatunków tekstów.

• GATUNKI MOWY

-	POTOCZNE	OFICJALNE
PISANE	SMS, list, notatki	artykuł, zarządzenie
MÓWIONE	rozmowa, dowcip	wykład, kazanie

POZIOM DYSKURSU

• We współczesnych studiach nad tekstem pojawia się pojęcie dyskursu. Oznacza ono szeroko rozumiany tekst wraz z sytuacją, w której jest prezentowany.

• Tekst -> część konkretnego aktu komunikacji z określonymi osobami (nadawcami/odbiorcami), odbywający się w określonym czasie i miejscu
• Umiejętnośc tworzenia tekstu i zastosowania go w dyskursie wiąże się z dojrzałością komunikacyjną i społeczną przedstawiciela danej społeczności językowej.

• Jest to zdolnośc nabywana stopniowo w procesie rozwoju osobniczego

• Zaburzenia w tworzeniu i odbieraniu tekstu mogą przyjmować formę niskiej jakości tekstu wytwarzanego przez obserwowaną przez nas osobę lub niepełne zrozumienie naszego komunikatu przez nią.
  • ORM
  • Afazja
  • Schizofazja
  • Jąkanie
  • Dyzartria

• Sposób na poprawę komunikacji jest zależny od zrozumienia związku zaburzeń mowy pacjenta z sytuacją w której zaburzenia te się pojawiają -> niezbędna zatem nie tylko znajomość istoty elementów składowych języka takich jak fonemy, wyrazy, zdania, ale także całościowa wiedza na temat tekstu i dyskursu

To już koniec :) Życzę owocnej nauki. Polecam oddać na mnie swój 1% podatku. XOXO